Sacrae regiae maiestati divi Matthiae Pannoniae Boemiae Dalmatiae regis invictissimi Lodovicus Carbo salutem plurimam dicit

Contemplanti mihi diligentissimeque intuenti singulorum Italiae principum externorumque regum vitam et mores non facile quisquam occurrit, quem tibi in omni genere laudis praeferre aut etiam comparare possimus, dive Matthia rex invictissime. Nam si rei militaris peritiam consideremus, quae propria est magnorum virorum principibusque maxima necessaria non ad inferendas sed ad propulsandas iniurias, neminem ||

[1.v.] profecto inveniemus, qui tecum de bellicae virtutis gloria contendere audeat. Quod quidem res tuae fortissime praeclaratissimeque gestae manifestissime indicant et luce clarius ostendunt; cum solus propemodum existas, qui ferocissimorum Turchorum et Christiano nomini infestissimorum hostium assiduum impetum sustinere ac reprimere valeas, quod nisi Caesariana celeritas et divina vigilantia tua impedimento eis esset, illi se procul dubio victores fore arbitrarentur, iam pridem in Italia pedem posuissent, quod certe salvo et incolumi Matthia sperare non possunt. Incredibilia sunt, quae huc ad nos quottidie afferuntur de mirabili victoriarum tuarum successu, in quibus omnibus non modo te imperatorem fortissimum summumque ||

[2.r.] bellorum ducem et armorum scientia praestantissimum omnes admirantur, verum etiam prudentissimum iustissimumque principem agnoscunt; et ut singulari astutia et militari calliditate Annibalem aut Sertorium superasse, sic pietate, modestia, integritate, temperantia, religione Scipionem aut Marcellum rettulisse videris. O virum immortalitate donandum, o principem totius terrarum orbis imperio dignissimum! Sed omnibus ornamentis tuis illud mea sententia praclarius censendum, quod litteratos homines et scientia et eloquentia praestabiles viros mirum in modum amplecteris, foves honoribus muneribusque prosequeris; quicunque ad celsitudinem tuam ||

[2.v.] visendam salutandamque accesserint, non abs te indonati abeunt; oratores, poetas, philosophos, doctos omnes pecuniis, vestibus onustos, generosis equis ornatos dimittis cogisque memores esse tui. Haec enim propria regibus et principibus est virtus; nam si caetera eis cumulatissime adsint, sola autem liberalitas desit, non sunt illi quidem ullo modo principatu digni, quem sola beneficentia commendant. Nec Deum ipsum amaremus, nisi eum nobis propitium fore speraremus. Quod probe intelligere videris, o munificentissime rex Matthia, qui praeclarissima quaeque ingenia dando, sublevando, largiendo tibi perpetuo devincire non cessas. Quae cum ita sint, necessitatem quandam et ||

[3.r.] obligationem eruditis omnibus imposuisse videris, ut nomen tuum cum omni posteritate adaequare nitantur. Quod et ego, si modo inter illos annumerandus sum, pro virili mea facere aggrediar, cum praesertim a ditionis tuae hominibus, quos hic plurimos sub disciplina nostra hoc tempore habemus, incensus inflammatusque sim, et inprimis a reverendo et humanissimo praesule Sigismundo Hernesto, qui nunquam de tuis laudibus conticescit, qui cum divum Matthiam regem et benefactorem suum nominat, mella dulcissima lingere videtur. Quam ob rem dialogum scripsi, ubi eum mecum loquentem facio de amplissimis laudibus rebusque gestis tuis, summatim tamen et cursim, quas, si mihi vitam Dominus ||

[3.v.] dederit et tibi non ingratum fuerit, alio quodam orationis filo contexere disposui, nunc veluti primitias quasdam mittimus, quas si maiestati tuae non displicuisse cognovero, maiora deinceps aggrediamur. Interim bene vale, Christianae gentis decus et gloria.

[4.r.]
Ad serenissimum principem et inclitum Pannoniae regem divum Matthiam Lodovici Carbonis dialogus de ipsius regis laudibus rebusque gestis

Collocatores sunt insignis Quinqueecclesiensis episcopus Sigismundus Hernestus, et Ludovicus Carbo.
Lod. Ad nos tandem fugitivum istum Quinqueecclesiensem episcopatum forti manu, mi Sigismunde, retraximus. Sic profecto sperandum semper duxi, sic praesagire mihi animus videbatur et ob paterna merita, et ob egregiam animi tui praestantiam morumque modestiam, quae non minus, quam doctrina et eloquentia prudentissimis regibus placere consuevit. Sig. Sic humanissimo ||

[4.v.] principi et gratissimo regi meo visum est, o Lodovice: id totum benignitati eius acceptum refero, qui magis servulorum suorum propensissimam voluntatem fidissimamque constantiam, quam ingentia quaedam virtutum ornamenta ponderare solet. Lo. Neque tibi singularis deest virtus et fides abunde superest, quam etiam vir praeclarissimus et omni laude dignissimus pater tuus difficillimo tempore periculossimisque rebus mirabiliter exhibuit. Quid enim ille praetermisit, quid non excogitavit, quid non et animo peragendum et corpore faciendum suscepit, quod ad regiam incolumitatem pertineret? Sig. Equidem parentem meum laudari, et quidem a laudato viro, audio libentissime: sed mihi crede, mitissimi regis humanitas cunctorum ||

[5.r.] merita exuperat. Servat nimirum Hesiodi poetae sapientissimi praeceptum, qui semper cumulatorie mensura quod acceperis, si modo possis, reddi iubet. Quo magis praesulum illorum nostrorum malignitatem et perversitatem improbandam, de detestandam, exercendam censeo, qui ab rege Matthia tantis honoribus muneribusque affecti, ab eo ingratissime desciverunt eiusque tranquilissimum regnum perturbare conati sunt. Unde iustissima causa fuit regi nostro succensendi parumper Italis vestri, apud quos illi nostri tam pravos mores imbiberant, vixque potuit contineri, quin decreto sanciret, ne amplius Pannonius quisquam disciplinarum gratia Italiam peteret, ubi non tam diserti et litterati, quam audaces atque ad omne facinus ||

[5.v.] parati efficerentur. Lodo. Non est Italiae nostrae imputandum, si quis ex vestris hominibus ingrati et fallaces extiterint; nos cum bonis litteris sanctos etiam mores tradimus melioresque in patriam remittimus, quos a vobis accepimus. Nulla disciplinarum culpa est, si quis ab optimarum artium studio profectus depravatus et corruptus evaserit, sed eorum, qui bonis rebus male utantur. Quid enim maxime prodest, quod non idem gravissime laedere possit, si quis abuti velit? Rem mortalibus utilissimam ignem esse videmus, quem tamen, si ad cremanda tecta praeparemus, facile in perniciem convertetur. Medicina, caeleste donum ad conservandam corporis salubritatem, ad restituendam pristinam valitudinem concessa quotiens vitam eripuit, ||

[6.r.] cum plenissimam habeat et bonarum et noxiarum herbarum cognitionem! Ense praecingitur latro ad struendas insidias, viator cautus ad sibi ferendam opem si quis casus inciderit. Eloquentia, quae prudentiae coniuncta fuerit, multas urbes constituit, plurima bella restinxit, firmissimas societates, sanctissimas amicitias comparavit; quae autem omissis rectissimis atque honestissimis studiis rationis et officii consumpsit omnem operam in sola exercitatione dicendi, inutiles et perniciosos patriae cives aluit summaque detrimenta et ingentes calamitates in res publicas importavit. Vobis ipsis etiam illorum pravitas ascribenda est, qui eos tantopere extuleratis, ut revocari ad obedientiam non amplius posse viderentur. Sigis. Accipio, mi Lodovice, ||

[6.v.] honestissimam excusationem vestram liberoque sententia mea et penitus absolvo Italicam doctrinam ab omni criminis suspicione, in quo etiam rex ipse noster consentire videtur, qui nobis et in Italia permanendi et dulcissimos mores suavissimasque litteras vestras capiendi libertatem permisit. Sed velim, si me amas, omissa nunc pessimorum hominum ingratitudine de regia maiestate loquamur, de eius animi magnitudine disseramus, eius pulcherrima et fortissima gesta contemplemur. Nihil enim auribus meis accidere gratius posset, quam de magnanimi sapientissimique principibus mei laudibus audire, abs te praesertim, carissime praeceptor, quem tanto iam tempore Pannonii nostri mirifice dilexerunt. Lodo. Debeo quidem ||

[7.r.] et voluntati et dignitati tuae morem gerere, Sigismunde amantissime, cum Pannonicae genti vestrae plurimum sit obnoxia Ferraria nostra, annos ferme quadraginta nobilissimos adolescentes vestros humanitatis studiis instituere non cessat, nec alia ulla natio plus decoris et emolumenti nobis attulerit nec aliunde plures flagrantissimi aurei ad manus nostras venerint, quam ex beatissima Ungaria, ut gravissimus ille pater cardinalis Hispanus dicere solebat, tuque praeter caeteros discipulos meos me vehementer observes. Sigis. Si mihi vitam Dominus dederit, gratissimum discipulum Sigismundum appellare poteris, tu modo incliti regis mei memor esse velis. An tibi videtur Matthias noster cum ||

[7.v.] excellentissimis Italiae principibus conferendus? Lodo. Ego vero illum non conferendum modo, sed plane praeferendum censeo, cum eum pene solum perspiciamus intentum ad debellandum foedissimam Turchorum gentem, ad defendendam Christianam rem publicam, ad tutandum ecclesiasticum principatum; et quamquam eum domestica et intestina bella vexaverint, nulla unquam tamen ratione adduci potuit, ut cum barbarorum perfidia componere foedus aut inducias facere vellet, nunquam titubavit, nunquam spem abiecit, nunquam animo infractus apparuit. O alterum Marcellum aut Scipionem aut Caesarem! ut verissime in carmine illo meo cecinisse videar:

Pannoniam debent cuncti celebrare poetae
Adversum Turchos asperrima bella gerentem.  ||

[8.r.] Eximium fidei decus et tutamina nostrae.
Nam nisi Pannonii Turchis sine fine resistant,
Actum esset magni pulchro de nomine Christi.
Hoc agit invictus Matthias fortibus armis,
Rex aetate sua toto memoratus in orbe:
Plurima nam peragit Romano sanguine digna,
Transtulit Ungariam generosae semina Romae,
Iupiter omnipotens mutato sydere caeli.

Sig. Minus haec, Lodovice, mira iudicabis, si Matthiae originem educationemque consideres. Pervenit, ut arbitror, ad aures vestras Ianii illius parentis eius fama pervulgata, quem sine dubio cum antiquis illis heroibus, quos tantopere admiramur, comparare possemus. Quot annos verus ille Christi miles pro sancta religione pugnavit! Meruit nimirum tanta hominis virtus, ut filio donaretur, qui ad regium ||

[8.v.] culmen ascenderet. Lodo. Memini me puero nihil esse celebrius quam Iani nomen saepenumeroque huc nunciabantur cdlarissimae victoriae , quas adversum Turchos felicissime consecutus erat. Sig. Admirabilior Iani virtus debet videri, quod nulla maiorum claritudine adiutus ipse sibi nobilitatem et gloriam suopte ingenio suaque industria peperit, ut de Mario vestro legimus, ut ab eo posteri omnes initium capiant nobilitatis suae. Lodo. Quis dubitat, quin multo praeclarius et ad nominis famam excellentius sit propria virtute florere, quam aliorum opinione niti, caeteris praelucere, quam a mairibus generositatem accipere? Illi me sententia viri magni iudicandi sunt, qui non fortunae beneficio, sed virtutum adiumento in amplissimum locum ||

[9.r.] pervenerunt ad maximamque dignitatem conscenderunt. Sig. Humilem sane Iani nostri ortum negare non possumus ex oppido Hunniade. Qui cum versaretur in curia baronis cuiusdam, ut nos dicimus, atque inter pueros educaretur, adeo tam ferox et animous existebat, ut saepe diviso in partes duas puerorum exercitu tanquam in acie confligeret acerrimeque decertaret. Lodo. Alterum Cyrum Persarum regem mihi narras, qui hoc idem fecisse traditur ab auctoribus et historicis nostris. Sig. Quotiens ab Ascanio id facitatum lego apud Virgilium, totiens de Iano nostro recordor. Cum ergo pueri magnanimitatem et praeclarissimam indolem baro ille animadverteret, Sigismundo imperatori excellentissimo cum pro armigero com- ||

[9.v.] mendavit. Qui cum itidem pueros omnes in certaminibus superaret, ductus aliquando in principis conspectum et accusatus est, quod nimium factiosus inter pueros et seditiosus esset. Cum autem eius effigiem diligentius intueretur princeps, dixisse fertur hunc quandoque magnum imperatorem fore. Lod. Tale de Caio Caesare praesagium vaticinumque fecisse accepimus Lucium Syllam monuisseque Syllanos, ut puerum caverent male praecinctum scirentque illi multos inesse Maioris. Sig. Hoc igitur pacto ad imperatoris notitiam pervenire coepit, unde cum primum adolevisset, Zeremensis bannus effectus est, quo in magistram victoria praeclarissima potitus est adversum Bodomensem praefectum, quem nos vaivodam ||

[10.r.] appellamus, ob quam felicissime gestam creatus est postmodum Transilvanensis vaivoda, qui post palatinum in tota Pannonia primus habetur. Quo quidem in honore dum esset, alteram insignem victoriam adeptus est contra Natula in bassam, qui viceimperator transmaritus vocitatur, nam cum in Transilvanensium alpium angustias eum deduxisset, parva suorum manu, quae duorum millium numerum non excedebat, triginta hostium millia fudit et vicit, captusque fuit bassa ipse cum aliis multis, pro cuius postea redemptione universum Rhaciae regnum , quae fortasse Thracia est, in ditionem Pannonii regis redactum est. Lodo. Themistoclem ergo imitatus est Ianus vester, qui Xerxem illum potentissimum Persarum ||

[10.v.] regem, qui cum tanto impetu innumerabilique exercitu Graeciam invaserat, ad Hellesponti angustissimas fauces venire coegit sicque illum militari astutia et calliditate delusum adeo fregit et afflixit, ut is, qui cum tanta formidanda classe venerat, una navicula turpissime fugere compulsus sit. Sig. Demum imperatore defuncto omnium procerum consensu totius Ungarici regni administrator et gubernator electus est. Deinde ingenti manu collecta quindecim millium, ut aiunt, iuxta Bodomensem urbem castra posuit et cum Turcorum imperatore conflixit, qui supra milia quinquaginta habere dicebatur, cumque vertit in fugam, quo sic pulso fusoque Hadrianopolim et Sophiam regias civitates obsedit ||

[11.r.] expugnatasque incendio absumpsit. Lodo. Sic plerosque Romanos fecisse novimus, ut Marcellum in Sicilia, Caesarem in Gallia et Germania , non saevitate aut crudelitatis gratia, sed ne hostes receptum haberent aut caeteri timore perterriti facilius citiusque deditionem facerent. Sig. Multa quoque pro Ungariae coronae recuperatione perfecit Camillum imitari studens, qui Gallos acceptas pecunias aut Augustum Caesarem, qui a Parthis sublata vexilla repetivit recepitque. Sed cum ea de re cogitaret essetque in eo, ut recuperaret, ecce praeter expectationem adventat Turchorum princeps ad eam urbem, quae a vobis Italis Belgradum nominatur, a nostris Nandor albensis vocitatur cum ||
[11.v.] centum et quinquaginta millibus armatorum, classe permagna multisque tormentis ac plurimis elephantis, ut Pyrrhum Molossum aut Annibalem Carthagiensem diceres, quibus cum diu arcem oppugnasset, ita ut solo aeaquata moenia cernerentur, ipse cum paucis eruptione facta, ita hostem cecidit et fudit, ut relictis machinis et tormentis caeterisque instrumentis et impedimentis ei necesse fueritin regnum suum redire. Lodo. Non minor haec Iani virtus fuisse videtur quam Romuli, qui Sabinos victoriae successu exultantes repressit, aut Horatii Coclitis, qui Porsennae Hetruscorum regis impetum sustinuit in ponte sublicio, donec a tergo abscinderetur pons. Sig. Hac ergo pugna gloriose confecta et re felicissime gesta mor- ||
[12.r.] bum ex assiduo multarum excubiarum et vigiliarum labore contraxit, quam ob rem in manibus sanctissimi viri Iohannis Capistrani testamento rite condito eidemque commendatis dulcissimis filiis suis, Ladislao et Matthia, diem suum obiit, e vita migravit vir fortissimus sempiternaque memoria dignissimus. Lodo. Hunc tam laudabiliter morientem comparare possumus Epaminondae Thebanorum duci, qui tum denique sibi avelli iussit spiculum, postquam ei percontanti dictum est clipeum esse salvum, ut etiam in vulneris dolore aequo animo cum laude moreretur: nam cum penitus fusos hostes ex animi sententia comperisset: Non finis, inquit, commilitiones, vitae meae, sed melius et altius initium advenit, nunc enim ||
[12.v.] vester Epaminondas nascitur, quia sic moritur. Sig. Cum hoc modo vita excessisse, Ungariae Boemiaeque rex Ladislaus, qui tum erat Budae, Albam se contulit, incertus quo in se animo essent hi praestantissimi iuvenes. Qui cum nihil obstitissent, se ipsos et arcem et civitatem totam regi dediderunt; quorum fide ac virtute perspecta horum alterum Ladislaum rex Transilvanensem vaivodam, quo in magistratu pater ante diutissime fuerat, designavit ob quam quidem rem invidiam maximam sibi conflavit cum Ciliae comite, Cilingespane, qui regi erat sanguine coniunctus. Quapropter ille eum dolis circumvenire statuit iussitque ad se Ladislaum accersi (nam et comes hic Albae fuerat) tanquam de magnis quibusdam rebus cum eo acturus. ||
[13.r.] Qui mali nihil suspicatus solo pugione de more accinctus comitem intrepidus adivit; ille, utpote qui meditatum facinus habebat in animo, prorupit ad iurgia et huic obiectare perfidiam coepit, quod non statim, ut decebat, regi arcem tradidisset. Ladislaus hac de re se honestissime purgans, cum non verbis solum, sed armis rem geri videret (in eum enim stricto gladio ferebatur) in ea domo, ad quam in consilium vocatus fuerat , comitem occidit. Lodo. Hac ratione Milonem, qui Clodium occiderat, Cicero defendit, quod Miloni Clodium insidias struxisse constabat. Sig. Deinde quanquam rex fidem dederat nunquam hac de re se ultionem facturum, tamen cum aliquando hi duo fratres Budam venissent, procerum consilio capti sunt ||
[13.v.] et eorum alter Ladilaus pro comitis morte capite poenas luit. Rex vero procerum et baronum perfidiam detestatus, quod etiam ii, qui cum eo princeps capti erant, e carcere evasissent, in Boemiam transire decrevit Matthiamque secum duxit, ubi cum per aliquod tempus commoratus esset, veneno, ut fertur, interiit. Interim cum regnum principe suo vacaret, omnium consensu ad regiam dignitatem vocatus est Matthias et paucis post anni legitime ac solemniter coronatus est, cum eo tempore coronam teneret Fredericus imperator, quam ei regina Helisabet, uxor Alberti, qui Ladislai regis pater fuerat, pignori dederat. Initium autem victoriarum suarum auspicatus est Matthias, cum esset admodum adolescens ||
[14.r.] ac pene puer, apud Sanctum Demetrium, ubi Danubii vadum est cum arce munita, Huc enim cum Turci duce Alibego traiecissent aliquantumque praedae et hominum et pecorum discursantes diripuissent passimque sine ullo ordine vagantes incursationes plurimas in illa inferiore Pannoniae parte fecissent, rex noster parva pro tempore collecta manu quantis maximis potuit itineribus nocturno tempore illuc pervenit et cum exploratum haberet eos ordinate huc illuc ferri, paulo ante lucem aggreditur, illi nilhil tale metuentes veluti pecora prosternuntur et, ut quisque natando evadere conabatur, ita in aqua a nostris occidebatur caesaque sunt hostium multa millia, nam decem ferme passum millibus insantes nostri ||
[14.v.] fugientes illos insecuti sunt. Lod. Maior profecto haec Matthiae vestri indoles fuit quam Scipionis Africani, qui quod parentem suum apud Ticinum graviter saucium de manu hostis eripuit, summis in coelum laudibus effertur; aut Aemilii Lepidi, qui puer in aciem progressus hostem interemit civemque servavit, cuius tam memorabilis operis index in Capitolio statua bullata et incincta praetexta senatus consulto posita est; aut Catonis, qui cum salutandi gratia praetextatus ad Syllam venisset et capita proscriptorum in atrium illata vidisset, atrocitate rei commotus paedagogum suum nomine Sarpedonem interrogavit, quapropter nemo inveniretur, qui tam crudelem tyrannum occideret, cumque is non voluntatem hominibus, ||
[15.r.] sed facultatem deesse, quod salus eius magno praesidio militum custodiretur, respondisset, ut ferrum sibi daret, obsecravit, affirmans perfacile se eum interfecturum, quod ad lectum illius considere soleret. Sig. Cum ea, sic gererentur, ecce a finitimis bellum exoritur, maxime vero a Boemis, qui duce Suella undique Ungariam invadere ac devastare coeperunt; adversus quem memorabilis extitit regis nostri victoria; nam cum multis praeliis ab eo Suella vinceretur, arcem quandam vallo et fossa mirabili arte munivit, ubi cum obsideretur et munimenta omnia diruta essent, cum suis eruptionem fecit defensus tenebris et opacae noctis dono fretus. Sed cum nostri omnes bono videlicet magistro et ||
[15.v.] imperatore docente vigilarent proque custodia portae acriter starent, aliquamdiu pugnatum est; cum ille paucis comitantibus fugeret, captus est et laqueo ei gula fracta. Ob hanc tamen causam in eum tali poena rex animadvertit, quod sub ea arce Petrum Zobi, unum omnium Ungarorum fortissimum, sagitta vulneratum in fronte perdiderat. Lod. Generosi animi fuit sotiorum mortem ulcisci. Sic Nisus quiescere non potuit, nisi prius occiso Volscente infelicem amicum Euryalum vindicasset. Sic Aeneas ob commilitionis sui Pallantis interitum Turno infensior fuit nec cum deprecantem audire sustinuit, humero cum apparuit alto balteus, et notis fulserunt cingula bullis. Pallas inquit, te hoc vulnere Pallas immolat ||
[16.r.] et poenam scelerato ex sanguine summit. Et Romani Iugurtham Numidiae regem persequi non destiterunt, donec eum captum Romam perduxerunt ob Hyempsalis et Atherbalis necem, qui nepotes fuerant Masanissae regis, populo Romano amicissimi. Sig. Non parva imperii accessio regi nostro facta est ex Boemia propter Moraviam. quae marchionatus est, et Slesiam, quae ducem habet, Moraviae pars sine ulla vi sponte sua in deditionem venit, altera pars violenter expugnata. In Slesiam, cuius civitas metropolis Fratislavia nominatur, ultro ab ho minibus accersitus fuit magnoque triumpho et laeto clamore dux eorum appellatus celebratique ludi magnifici, ubi duces baronesque permulti hastis concurrerunt, ||
[16.v.] tantoque apparatu in eam urbem ingressus est, quanto antea nullus. Lodo. Summa regis humanitas et clementia hoc pacto indicatur, nam et Q. Flaminio nostro in Macedonia, et Caesari in Gallia, et Cn. Pompeio in Asia civitates se sponte debebant tamquam meliores benignioresque dominos habiturae. Sig. Secuta est non minus gloriosa victoria in Modavia contra vaivodam Stephanum, ubi adversum quadraginta hostium millia cum duodecim millibus manum conseruit caesaque praelio sunt hostium millia quindecim. Non tanem ea pugna nostris incruenta, qui insigne detrimentum acceperunt ex obitu strenuissimi viri Ioannis illius Dorolezi qui cum fortiter dimicando deforme in facie vulnus accepisset, supervivere ||
[17.r.] amplius indignum putavit atque in confertissimas hostium turbas irripuit ibique postea moruus inventus. Huius viri virtus et gloria demonstrantur abunde in palatio regis Ungarici, ubi eo habitu et armaturae genere, quo tunc pugnaverat, nobilissime depictus apparet. Lodo. Gratitudo magna vestri regis ostenditur, qui omni ratione conservare eorum memoriam studeat, qui pro eius dignitate sanguinem ipsum et extremum spiritum profundere non dubitarunt. Nam et Romani veteres fortibus viris, qui rem publicam adiuvissent, ornassent, ampflicassent, imagines, statutas, triumphales arcus erigere consueverant, ut et virtuti debitum praemium persolveretur, et caeteri ad tutandam rem publicam exemplo ||
[17.v.] moverentur. Honos enim, ut inquit Cicero, alit artes omnesque ad res magnas et praeclara studia gloria incenduntur. Unde et Cocliae virgini equestris statu in Capitolio posita, quod a Porsennae castris Thyberim fluvium traiicendo Romam redierat. Sig. Captus etiam in eo praelio dux fuit, cuiusdam tamen praefecti nostri perfidia, qui Verezes dicebatur, salvus evasit, quam ob rem confecto postmodum bello perfidiae poenas dedit capite obtruncatus. Lodo. Punienda gravissime ac severissime castiganda perfidia. Nam et Tullus Hostilius tertius Romanorum rex de Metio Suffetio Albanorum duce acerbissimum supplicium sumpsit, quem on diversa quadrigae distraxerunt raptataque sunt eius viscera, quia cum se Romanis ||
[18.r.] amicum simularet, ad Fidenates re vera inclinabat. Sig. Quid loquar de victoria illa sub Chermesina civitate habita, quae per incendium capta fuit, ex qua Boemi regis filius Victorinus fugiens in Nezela urbe, ad quam cum admodum paucis sese contulerat, deprehensus est? Lodo. Non minus laudis ex hac captivitate meruit, quam Africanus ex capto Siphace, aut Paulus Aemilus de Macedoniae rege Perse in triumphum ducto. Sig. Adde aliam Nitriensem adversus Casmirum Poloniae regis filium, quem tandem ad ultimam desperationem deductum relicto exercitu cum paucissimis quibusdam fugam facere coegit. Capta deinde civitate Nitra sub eius iugum pervenerunt. Fuit autem ||
[18.v.] haec periculosa coniuratio, in qua cum Casmiro isto senserunt Ioannes Rhocigon, Rinoldus Rhocigon, Ioannes archiepiscopus Strigoniensis, Ianus Quinqueecclesiensis episcopus. Lodo. Dolendum est profecto tam nobile huius iuvenis ingenium ad tantam dementiae, insolentiae ingratitudinisque temeritatem devenisse; hoc est, quod Cicero noster plerumque dicit accidere praeclarissimis et splendidissimis ingeniis, ut principatus appetitione ducantur et odiosa elatione ac magnitudine animi animi nimia in eis pertinencia reperiatur. Sig. Altera exorta est in eum coniuratio a Vallachis et Transilvaniensibus, qui ducente Ioanne Groffo ad quinquaginta millia convenere eumque Transilvaniensem regem appella ||
[19.r.] vere, adversum quos habita victoria omnibus ignovit, praeterquam coniurationis principibus, quos miro tormenti genere affecit: cadentibus enim lanimis vexati et dilacerati sunt. Lodo. Servavit prudentissimus rex Ciceronis nostri praeceptum, qui in coniurationibus ait sontes quidem puniendos, multitudini vero parcendum. Sig. Omnium victoriarum eius praeclarissimam arbitramur Bosthensem, nam multos iam annos Bosthense regnum Turchus occupaverat inde usque ab rege Thoma, qui Ungarico nostro regno semper amicissimus sotiusque optimus extiterat. Is cum fratrem haberet sceleratissimum imperiique cupidissimum et filium perditissimum, patrui persuasionibus largitionibus corrumpitur ||
[19.v.] filius, maxime vero quod cum facturum se regem pollicebatur, si consensum praestitisset, ut rex Thomas eius pater interficiatur. Ita cum pater exercitum duceret, noctu ab utroque insidiose interficitur. Confestim filius ab exercitu in regem eligitur, metu potissimum patrui, nam multa fingebant; nihil scilicet ipsis de regis nece compertum esse, sed hostili manu occisum. Rex itaque electus paternas amicitias relinquens Turchi partes sequitur. At ille, quamquam ferus et barbarus, tamen horum impietate ac immanitate cognita ad se vocatus statim capit de ambobusque poenam sumit. Nam filium in conspectu suo excorciari iussit, tergora diripuit costis et viscera nudavit; eius patruum veru affixum, viventem ac sentientem assari, ||
[20.r.] tanquam escam et cibum hominibus futurum. Lodo. Nusquam legisse videor tam abominabile facinus, nisi fortasse Servii Tullii Romani regis sexti filia Tullia comparari huic merito potest, quae virum suum Tarquinium Superbum in parentis necem solicitavit et per interfecti patris iacens cadaver carpento vehi non verita est, unde vicus ille Romae sceleratus dictus est. Quam ob rem pietatis genus fuit in talia monstra crudelitatem exercere. Sig, Ex eo tempore sub Turchorum ditione fuerat Bosthena. Rex ergo noster Iaiiciam, quae regia civitas est illius regni, vi expugnat. Praefectus autem huic oppido et arci erat Monatribegus, potentissimus apud Turchum, veluti regulus quidam, qui cum in arce obsideretur ||
[20.v.] et moenia diruta essent nullaque defendendi spes, conditiones deditiones accepit, ut videlicet solus relictis impedimentis et armis libertate donaretur; alii omnes in deditionem venerunt. Solus hic ad Turchum profugit, aliis tamen libertate permissa quo vellent abeundi aut redeundi; sed praeter praefectum qui rediret, inventus est nemo, adeo commoti sunt omnes tanti principis clementia, qui cum eos iure belli potuisset occidere, tamen pro innata mansuetudine ac benignitate sua veniam illis dedisset omnesque salvos esse voluisset. Lodo. Ad Magni Alexandri exempla me revocas, qui devictis in Asia principibus regna restituit; matrem et uxorem Darii Persarum regis a se debellati tanta comitate ||
[21.r.] ac libertate prosecutus est, ut eius audita morte. Sisigambis Darii mater amarissime fleverit nec ultra in vita esse potuerit; - aut Caii Caesaris, qui tunc maxime gloriabatur, cum acerrimis hostibus ignoscebat, qui saepenumero verbum illud usurpabat: Dignum te Caesaris ira nullus honor faciet; - vel potius ad Iesu Christi pracepta, qui et ipse pro persequentibus oravit, cum ad institutionem nostram dixit: Pater, ignosce istis, qui nesciunt, quid faciant. Mihi vindictam, et ego retribuam, dicit Dominus. Nulla re propius ad Deos accedimus, quam dando, sublevando, ignoscendo. Nihil habet regum fortuna maius, quam ut possint, nihil melius, quam ut velint servare quam plurimos. Animum vincere, iracundiam cohibere ||
[21.v.] victoriam temperare, adversarium nobilitate, ingenio, virtute praestantem non modo extollere iacentem, sed etiam amplificare eius pristinam dignitatem: haec qui faciat, non modo cum summis viris comparo, sed Deo simillimum iudico. Sig. Hoc pacto regia civitate recepta, universa Bosthena in regis ditionem pervenit. Cuius quidem regni administrationi regem praefecit nuper virum Pannoniorum omnium illustrissimum Nicolaum vaivodam, ex antiquissima et nobilissima progenie ortum, qui hoc anno plurimas consecutus est victorias. Ter cum ipso Turcho, quamvis non iusta acie, sed cum discursantibus semper circiter quinque millia depugnavit semperque victoria potitus est. Recuperata Bosthena arcem illam munitis- ||
[22.r.] simam totius Illyrici, quae sanctus Georgius appelatur, oppugnandam suscepit: quae cum oppido inter paludes sita illis undique quatuor passuum millibus circundatur ad eamque unus tantum aditus patet; sed eum adiuvit opportunissima occasio hyemis frigidissime. Quamquam enim ab oppidanis quottidie frangebatur glacies, tamen tantum in nocte congelebatur, quantum diurno labore peractum erat. Ita tres fere menses oppugnatum oppidum in eius potestatem vi redactum est. Lodo. Annibali Carthagiensi minime cedere voluit Matthias noster, quem nulla frigora, nulla caeli intemperies, nullae asperitates aut locorum aut temporum fatigare potuerunt, qui etiam in Hetruria oculo amisso a proposito itinere ||
[22.v.] non deflexit. Sig. Hic tamen ingenti malo et damno affectus est rex; nam summe dilectum fratrem, Andream Pongoratium, tormento circa oppugnationem percussum perdidit, virum sane fortissimum miraeque indolis iuvenem ac in re militari peritissimum. Hunc fratrem saepissime reminisci solet et immaturam eius mortem molestissimo animo ferre. Erat autem hac ratione regis frater, quod mater huius regis mater sorores extiterant. Lodo. Sic habet rerum natura, o Sigismunde, ut mala bonis semper adiuncta sint, quod bene Alcmena illa Plautina declarat his verbis: Satin parva res est voluptatum in vita atque in aetate agunda, prae quam quod molestum est; ita cuique comparatum est in aetate hominum, ita diis ||
[23.r.] est placitum, voluptatem ut moreor comes consequatur, ut incommodi plus malique ilico adsit, boni si quid obtigit. Paulus Aemilius nunc felicissimi, nunc miserrimi patris clarissima repraesentatio, ex quatuor filiis formae insignis , egregiae indolis, duos iure adoptionis in Corneliam gentem Fabiamque translatos sibi ipsi denegavit, duos ei fortuna abstulit, quorum alter triumphum patris funere suo quartum ante diem praecessit, alter in triumphali curru conspectus post diem tertium expiravit. Itaque qui ad donandos usque libeos abundaverant, in orbitate subito destitutus est. Sig. Superest adhuc Andreae illius frater natu maior, Pangoracius qui Transilvaniensem prae ||
[23.v.] fecturam administrat, qui de Turchis victoriam praeclaram nunc adeptus est. Nam cum illi magnam vim pecorum et hominum abigerent apud fluvium qui Temes appellatur cum serum diei esset castra metantes, per exploratores certior factus eos segnes ac desides esse ac sine una militaris disciplinae observatione, surgente aurora in eos impetum facit instructa acie: illi tam improviso malo perterriti ut quisque poterat equo insiliens fugiebat. Eum captivi advenientem cernentes Deum supplices pro victoria consequenda precabantur. Turchus autem cum in acie profligatus esset, in captivos saevire coepit, quorum tamen decem millia per Ioannem liberata sunt, qui de hoste insignem victoriam reportavit. ||
[24.r.] Lod. Nil mirum, si sub tali rege, qui semper vincere didicit, omnes alii fortiter faciant; nam, ut inquit Plato, quales principes, tales reliqui existere solent. Sigis. Sed unum praetermittendum non est de pugna illa Modaviensi, quod in ea rex noster letale pene vulnus acceperat (sagitta enim pedem eius gravissime sauciaverat) cum tamen summum periculum imminuere videretur, si regem vulneratum esse constaret, confractum sagittae lignum suis manibus evulsit tribusque postmodum annis in regio corpore inclusum ferrum illud sagittae permansit, quod nulla ratione medicabile videbatur; erat enim tricuspide acumine et circa lignum amplum. Videns ergo nulla humana ope sanari se posse, ad immortalis Dei omnipotentiam ||
[24.v.] confugit religiosissimus princeps vovitque se venerabile quoddam sacrae virginis templum aditurum prope Budae moenia, quo devotissime facto voto repente sponteque sua ferrum illud excidit. Lod. Duplicem boni regis pietatem enarras, et quod propriam salutem neglexit, ut totius exercitus incolumitati consuleret, et quod Dei imploravit auxilium, qui regibus favere solet, quod sacri quidam homines habeantur in terris divinitatisque aliquid prae se ferre videantur. Qua in utraque re Aeneam ipsum imitatus videri potest, qui semper pius a Marone nostro describitur; nam et ipse vulnus quod habebat in crure minime deligari patiebatur, nem hostibus laetitiam daret; et tandem Veneris matris subsidio curatus ||
[25.r.] est. Sig. Sed quaedam omisimus, quae in maximum Iani patris decus est et laudem referri possunt. Nam cum superiore anno Esembegus ille, qui Euboeam expugnavit, quam nunc Nigrum Pontum appellant, res suas magnifice gestas coepisset extollere ibique adessent fere omnes insigniores Turchi duces rerumque bellicarum peritissim, maxime vero Alibegos, qui acerrimus Ungarorum hostis semper extitit, detrahere eiusque laudem imminuere, quod tot annos cum Ungaris bella gessisset et ne unum quidem oppidum expugnare potuisset, sed pecoribus solum et animalium gregibus abigendis agros devastasset, Alibegus ei hunc in modum respondisse fertur: Si tu cum Ungaris bella gessisses, aliter ||
[25.v.] profecto commemorandum putares neque adeo insolesceres, uti nunc facis, quia cum Graeculis et effeminata gente pugnasti. Felix profecto Turchorum imperium exstitisset, si belli vires, quas in Ungarica gente consumpsimus, ad alias nationes intendissemus; nemini enim ab ipsa usque pueritia exercitum nostrum adversum alios victorem fere semper extitisse, ab Ungaris vero nos saepenumero devictos fuisse. An non recordaris parentes nostros solo Ianconis nomine saepe perterritos? (Ianco enim a Turchis pater nostri regis appellabatur, cuius hominis tantus erat terror, ut si quando infantes eorum flerent, solo Ianconis nomine a fletu deterrerent hoc modo dicentes: Tace, Ianco adest.) Itaque si tibi cum Pannoniis dimicandum erit, non ||

[26.r.] tantopere superbia effereris. Lodo. Propterea Iulii Caesaris nostri res gestae maiores amplioresque fuerunt, quam Alexandri, qui cum Indis et Asiaticis solum hominibus depugnavit, quos facillimum fuit vincere non repugnantes; Caesar autem cum septentrionalibus robustissimis viris signa contulit, qui etiam sola corporum proceritate formidinem inferre poterant; unde et crebro commemorare solebat Pompeii felicitatem, cui praecipua militiae gloria de tam imbelli genere hostium contigisset. Sig. Volens ergo Turchorum princeps huius Essembeghi fortunam et virtutem experiri, magnam armatorum multitudinem, septuaginta ut dicitur millium, huic tradit, qui sperans bene prospereque sibui eventuru, ut semper evenerat, ||

[26.v.] Turcho iuramento confirmavit eo exercitu universam Pannoniam se Turchorum ditioni subiecturum. Itaque non longe a Belgrado castra posuit. Cum autem rex in Boemia tunc esset, adprincipes regni scripsit, ut quantas maximas possent copias compararent, sicque praeter spem ab obsidione repellitur et quamvis ibi iusta acie pugnatum non est, tamen multis praeliis homines maxime levis armaturae et legiones congressae semper a nostris superatae sunt. Cum haec ita gererentur, Esembegum poenituit consilii sui et multis precibus in auxilium suum Alibeghum accersivit: at ille inanem et iactabundum hominem sprevit, quia sibi tantum prius arrogaverat. Ita ludificatus turpiter abscessit, iureiurando asserens nunquam se amplius huiusce ||

[27.r.] arcis obsidionem tentaturum nec Turcho de hac re amplius cogitandum aut sperandum. Lodo. Stolidum istum Esembeghum comparare possimus levissimo illo Gallo, qui Romanos ad singulare certamen provocabat, quem Valerius validissimus adolescens Romanus interemit eique torquem a collo detraxit, unde et Torquatus dictus est; - aut Numano illi, qui apud Virgilium Troianos lacessabat, cuius dementiam pulchre castigavit Ascanius. Sig. Ad causam belli illius, quod cum Romano imperatore fuisse diximus ob regni coronam ab eo retentam, accessit et alia. Nam cum rex Ladislaus, genere Germanus, ad quem haeredetario iure spectabat Ungariae regnum, puer admodum esset, a Frederico Caesare, ||

[27.v.] de cuius familia is Ladislaus ortus erat, regnare non permittebatur, tanquam ad imperii pondus rudis adhuc et minime idoneus; quod tamen ab eo fingi credebatur, ut se Ungariae regem faceret. Hac igitur re cognita Ioannes, interrex sive gubernator Ungariae, Vienam, ubi is puer educabatur, obsidere coepit, et cum imperator cives suos ab obsidione liberare non posset nec civibus nec interregi nostro satisfacere, invito demum caesare Ladislaus in regnum introducitur; ex quo elucet maxima Iani nostri constantia, qui cum regnare nullo penitus contradicente posset, rege tamen legitimo Ungariae regnum vacare non est passus. Lodo. Cum Cn. Pompeio Ianum vestrum conferre possumus, qui Ptolemaeum in Aegypti regnum reducere ||

[28.r.] maluit quam ipse regnare; aut Caio Caesar, qui Deiotarum Armeniae ac Capadociae regem, superatum regno suo liberalissime restituit. Sig. Obsidionis illius testis est Vienna, ubi in ea parte, quae obsidebatur, extructae sunt turres munitissimae, quae ab hac dura obsidione appellantur contra Ianconis impetum factae; uni etiam illarum nomen dedit rex Matthias a captivitate sua, cum ibi a Ladislao rege teneretur captivus. Eoque tempore in magno discrimine fuit imperator, qui nisi puerum restituissent in regnum, Nova etiam eius Civitas, quae imperialis est, capta fuisset. Iam enim cives de deditione cogitabant, cum imperator viribus diffidens clam nocti civitatem egressus est. Lodo. Audivimus et nos et vidimus, huius hominis ||

[28.v.] pusillanimitatem, parsmoniam, tenacitatem, avaritiam, miseriam, qui nihil habet imperatoris praeter nomen. Existimo profecto Caium Caesarem, si praesagire potuisset dignitatem et nomen suum ad eos potissimum, quos ipse devicerat, perventurum, totam gentem et stirpem deleturum fuisse, ne ullae unquam omnino reliquiae superessent. Sig. Neque illud de Iano tacendum arbitror, quod cum adhuc vaivoda et praefectus esset et propter res ab eo magnifice gestas optimus bellorum ductor haberetur Sigismundusque Pannoniae rex et Romanorum imperator sine virili prole vita excessisset, rex Ladislaus Polonus haereditario iure succedens, brevi tempore post coronationem suam maximo exercitu comparato cum omnibus tetrarchis et dynastis totiusque ||

[29.r.] regni nobilioribus in Turchorum campos, quos Rigomezetios nosri appellant, ut cum Turcho manum consereret, profectus est neminemque aptiorem Iano invenit, quem gerendo bello ducem praeficeret, qui omnium consensu dignissimus est iudicatus, ad quem totius belli summa deferretur. Eran autem nostri, ut fertur, supra millia quinquaginta; quo exercitu aetatis nostrae homines nullum in Ungaria neque maiorem neque principum dignitate ac nobilitate clariorem viderunt; illue enim totius Ungariae robur convenerat. Quindecim aderant barones, ut nos dicimus, cardinalis unus. Sancti Angeli videlicet, Constantinopolitanus patriarcha; communi enim consensu id bellum susceptum esse dicitur et Pontificis Maximi et imperatoris Con- ||

[29.v.] stantinopolitani. Verum de coniungendo exercitu aliter ac convenerat accidit. Nam cum imperator Constantinopolitanus de constituendo die legatum quendam suum sibi sanguine coniunctum, sed hominem sane imprudentem ad nostros misisset, ut res tutius sine litteris agi posset, ad regulum illum Racenum, quem ipsi despotem appellant, pervenit; is autem regulus medium quendam inter regem nostrum et Turchum se semper exhibet et qui fortior aut felicior sit, illi favet. Hic omnem rem regulo aperit, qui veritus ne si nostri in hoc bello victores extitissent ipse quoque in nostram ditionem concederet, legatum multis largitionibus corrumpit, ut, quicquid a nostris responsum fuisset, ad eum in reditu reverteretur. Ille rediens responsa patefecit. Itaque ||

[30.r.] ficitias litteras componunt, et alium congregationis terminum Imperatori Constantinopolitano mentiuntur neque rettulit corruptus se cum Rhaceno fuisse. Ita cum nostros diu auxilia expectando sua fefellisset opinio, ad statutum diem indictumque terminum cum adesset Turchus ingentem multidinem secum ducens, varia inter nostros exoritur sententia. Ianus, ut prudentissimus imperator, cum tanta turba pugnandum dissuadebat, armatorum enim supra ducenta millia Turchus habebat. Rex autem noster, utpote magnanimus princeps, fugere turpe existimans, non multitudini solum, sed paucis etiam deum favere dicebat tempusque pugnandi ad diem tertium proponi iussit. Sic enim solent semper nostri de dimicandi ||

[30.v.] die convenire cum Turchis, nisi quid insidiose geratur. Interea deum invocant nostri. Denique tertia die orto iam sole pugnam ineunt ampliusque horis septem acerrime dimicatum est. Nostri ab innumerabili multitudine undique circumventi, quamdiu potuit eorum virtus, restiterunt. Tandem ad hostes victoria inclinavit fusique sunt nostri magna strage. Ter tamen exercitus a Iano instauratur, neque regi, quem iam aut captum aut capi videbat, deesse voluit, sed circa globum illum diutissime fortiter pugnans a confertissimis hostibus plurimis vulneribus acceptis rogatus a suis, qui vulnerato duce animum abiecerant, ne temere in hostes irrumpendo inutili morte sua cuncta secum traheret ||

[31.r.] (nam si tum vir ille occubuisset, actum erat prosus de imperio nostro) ex pugna defessus et saucius egreditur. Lodo. Similem se praebuit Ionannes Lucio Paulo, qui cum apud Cannas a Romanis infeliciter pugnatum esset Terentii Varronis, alterius consulis, stultitia et levitate, collegae sui errorem emendare maluit, quam propriae saluti consulere. Sig. De rege ipso varia quidem est opinio; alii eo proelio interfectum asserunt, alii in Turchi praetorio cum caeteris insignioribus viris capite obtruncatum. Ianus tamen tanta accepta clade non animo deiectus est, sed paucis post mensibus quantum potuit exercitum collegit et, ut fama est, quinquies eo anno cum Turcho conflixit semperque superior evasit. ||

[31.v.] Lodo. Haec profeco gravissimo dicendi genere describenda essent, haec dignissimam historiam portularent multaque litteris mandata sunt et vetera et nova, quae ne minima quidem ex parte cum his conferri possunt. Sig. Audio certe a doctissimis novissimum hoc bellum, quod expressimus, Graeco sermone illustratum solutaque oratione descriptum ac versibus celebratum. Omnibus quidem nostris in ore est nimiumque illius meminisse necesse est multorumque natales ab eo, ut olim ab consulibus designantur. Lodo. De rege illo quoque mirabilia praedicantur, quod benignissimus, quod clementissimus, quod liberalissimus extiterit. Sig. Immo vero putatur, quod usque ad aetatem illam illibata virginitate vitam exegerit propteraque tanquam ex conscien- ||

[32.v.] tia bene acte vitae mortem contempsisse fortique animo pro Christiana fide veluti generosus quidam martyr occubuisse. Hoc tamen scias velim o Lodovice, multo plures in eo proelio Turchos cecidisse quam nostros. Confecto enim bello cum occisorum capita recensentur, pro singulis nostrorum capitibus quinque Turchorum traduntur inventa, unde apud eos proverbium natum cum Deum pro adipiscenda victoria precantur; Non talem praestet, qualem in hoc bello habuere. Lodo. Romanorum et Carthagiensium plurimae huiusmodi extitere victoriae, ut saepe propius periculo fuerint, qui vicerunt. Sig. An tibi videntur tot laborum gradus et patris et filii regiam coronam meruisse? Lodo. Mediusfidius, non tantum laborasse puto Numam Pom- ||

[32.r.] pilium aut Tarquinium Priscum aut Servium Tullium, qui cum peregrini essent, tamen propter eorum nominis probitatem in regiam populi Romani sedem evecti sunt. Sig. Neque solum bellicae laudes et rei militaris peritia Matthiam nostrum exornat, sed leniores quoque illae animi virtus in eius pectore plurimum regnant: modera: moderatio, affabilitas, sermonis lepiditas, dulcissima cum amicis consuetudo, summa in benedictores gratitudo, liberalitas inaudita, ut quotiens de Germanico illo vestro aut Vespasiano Tito audio, in quibus omnes animi et corporis dotes cumulatissimae fuerunt, semper Matthiam nostrum videre videar. Lod. Est quidem militaris gloria in rege praecipua nec laudabilis solum, sed apprime necessaria non ad inferendas, ||

[33.r.] sed ad propulsandas iniurias; nec perfectus princeps putari debet, qui militari scientia et experientia careat. Unde Magnus Alexander ex omnibus Homeri versibus illum maxime probabat, ubi de Agamemnone suo inquit: βασιλεὺς τ᾿ ἀγαθὸς: κρατερὸς τ᾿ αἰχμητὴς, bonum regem fortem quoque pugnatorem esse oportere designans. Quod et Flaccus monebat: Angustam amici, pauperiem pati robustus acri militia puer condiscat et Parthos feroces vexet eques metuendus hasta, vitamque sub divo et trepidis agat in rebus. Sic Aeneas invitat Ascanium: Disce puer virtutem ex me verumque laborem, et Evander Pallantem suum cum Aenea mittere non dubitavit, ut sub eo militiam et grave Martis opus tolerare assu- ||

[33.v.] esceret. Verum tamen incredibile dictu est, quantopere sibi conciliet animos et civium et externorum humanitas regum et principum, ut de Alexandro et Caesare legimus, quos magis ob eorum mansuetudinem quam fortitudinem milites tantopere dilexerunt; nam fronte et oratione magis capiuntur homines quam beneficiis ipsis. Sed erga litteras, quem animum habet Matthias vester? Sig. Supra quam credi possit de principe tam magnis rebus implicito; maxime vero legendis audiendisque historiis delectatur. Lodo. Optimum sane ac regium scribendi genus historia est; nam, ut inquit Cicero, historia testis est temporum, lux veritatis, vita memoriae, magista vitae, nuncia vetustatis. Hoc facile concedent omnes. Quis enim est, qui neget cognitionem historicorum ||

[34.r.] optimo cuique regi maxime necessariam esse? Ex historiis enim cognuscuntur quales extiterint veteres illi homines immortalitate digni, cognuscuntur eorum in regendo imperio artes et consilia, cognuscuntur in pace et bello res illae divinitus gestae admirandaeque virtutes in maximarum laudum genere, quarum rerum lectione his temporibus noster aliquis sapientissimus princeps sumere potest documenta et in magnis rebus administrandis proponere sibi priscorum hominum clarissimum lumen exemplaque et cogitatione eorum consilia sua confirmare. Nam et si gloriosissimus princeps Matthias suapte natura tam ingenio sapit, tam animo audet, ut ad gerendas res maximas nullis exemplis veteribus egere videatur.(ad omnia ||

[34.v.] enim valet ipse suis consiliis, ei non est necesse uti alienis vestigiis) tamen in isto tanto lumine et tanta acie ingenii sui, si sibi priscorum hominum imaginem proponat, confirmare potest se ipsum et in omnia suscepta negotia sua cum maiore alacritate incumbere, cum videat se ipsum id iudicare et sentire, quod prisci illi viri iudicaverunt et senserunt, quotiens clarissimorum virorum exemplis ad capessandam virtutem excitati sunt principes atque ad antiquorum imitationem generosa quadam aemulatione incensi, quemadmodum et Q . Maximum et P. Scipionem dicere solitos accepimus, cum maiorum imagines intuerentur, vehementissime sibi animum ad virtutem accendi et memoria rerum gestarum eam flammam ||

[35.r.] egregiis viris in pectore crescere, quae sedari prius non poterat, quam eorum famam et gloriam adaequassent. Quis enim, cum in historiis legerit, M. Attilium Regulum acerbissimis doloribus et crudelissimis suppliciis affici quam fidem hostibus datam fallere maluisse, non se hoc modo instituat, moriendum potius quam aliquid turpiter faciendum? Quis, cum intellexerit Decium se ipsum pro civium et exercitus incolumitati devovisse, non ita se comparet, ut nullum pro salute patriae periculum subire formidet? Quis, cum ex historiarum monumentis perceperit maiores nostros, Pythagoram, Archytam, Platonem tanto studiorum amore flagrasse, ut totum pene orbem maximis laboribus peragrarent, ||

[35.v.] non ardeat incredibili quodam desiderio litterarum? Tanta est, mihi crede, exemplorum vis, ut animum etiam ad difficillima et quae pertimiscenda esse videntur, inducere possint. Interrogatus Themistocles ille Atheniensis, summus vir, cur noctu quiescere non posset? Miltiadis trophea, respondit, me oculis somnum capere non sinunt. Et Magni Alexandri victoriae ad mentem saepe recursantes dormientem Caesarem excitarunt. Quis ergo negare audeat historiam summa esse cognitione dignissimam? Nam nihil aliud scire, nisi quod temporibus nostris factum sit, id mihi videtur semper esse pueros. Unde Alexander Mammeas, unus ex numero imperatorum, in consilio suo praecipuos habuit historiarum peritos, propterea quod ||

[36.r.] ex praeteritis et antefactis melius atque maturis futura dignoscuntur. Quae cum ita sint, cui mirum debeat, si omnes, qui unquam fuerunt clari et optimi principes, aut ipsi litterati extiterunt, aut saltem litteratos in summo precio et honore habuerunt eosque incredibili quodam amore prosecuti sunt? Nec enim aliter civitates recte administrari possent, licet plerique aliter arbitrentur, qui nullo praesidio muniti, nulla doctrina suffulti, nulla virtute ornati, nulla scientia exculti, nullo rerum usu praediti, ad rerum publicarum gubernacula impudentissime accedunt nihil recte fieri putantes nisi quod de stultissimo capite suo agatur. Omni sapientia inclitum regem Solomonem non Iudaeos modo principes, sed cunctos superasse Graecos philosophos regesque Aegyptios atque ||

[36.v.] orientales, constat. Apud Romanos Catonem superiorem, tantum in illa re publica moderatorem et principem, in omni litterarum genere floruisse legimus. Qui, ne sibi quicquam deesset, etiam senectute Graecas litteras didicit et quotiens in senatum veniret, semper librum aliquem sub ala portare solebat, ut si nondum frequentem senatum inveniret, donec congregaretur, lectitare interim aliqua posset, ne quid temporis perderet. Scipioni Africano Pauli Aemylii filio nihil de bonarum artium cognitione defuit, cum etiam scripta Terentii ad Scipionem referantur. Iulio autem Caesari ea cura de litteris ac litteratis fuit, ut magnis praemiis undequaque peritos alliceret atque, ut remanerent qui essent in urbe constitutis honoribus hortaretur; se quoque adeo litteris ||

[37.r.] dedidit, ut pueritorum omnium iudicio etiam doctissimis aequaretur. Ita eloquentiae studuit Caesar, ut cum Cicerone ipso, Romanae facundiae principe ac lumine, certaret atque contenderet. Eodem tempore C. Caesar pro suo illo animi vigore praestantissimo legebat, scribebat, respondebat, audiebat et scribentibus quaternas aut etiam septenas dictabat epistolas. Tanto studio magnus ille imperator Octavius in litteris versabatur, ut horas, quas ad legendum constitutas habebat, eas nunquam in alia re quam in litteris occuparet; omnia saeculi sui beata ingenia munificentissime fovit, non solum orationes, sed et dialogos et poemata integra patienter audivit, et cum frumenti penuria quodam tempore usque adeo Romam urgeret, ut qui essent peregrini quive artium ||

[37.v.] mechanicarum et vilium artifices viderentur, ex urbe edicto publico pellerentur, Octavianus Caesar honestarum artium professores, ac nominatim medicos et oratores, ut remanerent, excepit. Titus Vespasianus, cum ingenium ad quaecumque vellet promptissimum haberet, litteras et arma tractavit, aeque consilio bonus et manu paratus erat, Graece vero ita loquebatur et scribebat, ut natus in ipsa Graecia videretur, cantorque ac scriptor fuit egregius. Hadrianus, item amator litterarum, doctos et dignitatibus sublevavit et opibus perditavit, iniquum existimans illos non divites et honoratos esse, qui optimas disciplinas et optimos vivendi mores caeteros docerent, et ipse bonans omnes didicit artes. Modulatur praeterea, calcator, pictor, fictor excellens fuit; ingenio autem quocunque ||

[38.r.] se verteret, omnia longe melius manu sua, quam qui in ea re periti artifices erant, fabricavit. Aurelium Alexandrum, qui et Mammeas appelatus est, ex Christiana matre natus, nulla res unquam adeo impedivit, quin die quavis temporis partem litteris, partem armis daret, historiarum vero scriptores atque poetas maxime coluit, metu ductus ne quid de se vituperandum ad posteros memorarent. Theodosius Iunior bonarum artium disciplinas didicit non solum ut sciret ac peritus videretur, verum ut sciens operaretur honesta et ingenium exerceret ad virtutem. Laboribus enim corpus, litteris vero dedit ingenium, dicens humanos sensus sic comprimi et castigari posse.Martianus litteras, quas iuvenis ac privato in statu contempserat, ||

[38.v.] imperator factus discere procuravit, quod illos non appellandos homines esse perciperet, qui litteras non ignorarent. Docti enim ab indoctis tantum differunt, quantum viventes a mortuis. Robertus Siciliae rex inclitus atque philosophus, increpantibus amicis, quasi operam sapientiae regibus dare non liceret, quod tantopere in philosophiae studiis vigilaret, respondere saepenumero auditus est: se, si ita necesse esset, regno privari potius quam litteris velle. Quod prius Alexander Magnus ad Aristotelem scripsit, malle se singulari doctrina quam singulari potestate praestare, et cum inter ornamenta Darii Persarum regis a se devicti capsulam quandam preciosissimam repperisset, non ad alium usum esse voluit, quam ad Homeri sui vaginam et veluti vestem quandam. ||

[39.r.] Et cum in Sigaco ad Achillis tumultum astitisset: O fortunate, inquit, adolescens, qui Homerum rerum tuarum invenisti! Et recte quidem, nam nisi Homero litterarum principi et parenti ars illa extitisset, idem tumulus, qui Achillis corpus contexerat, res quoque illius obruisset. Sig. His tantis principibus invictissimus Pannoniae rex Matthias adiungi potest, quem fidei nostrae fortissimum clipeum appellare possumus et debemus, qui quamquam assidue bella gerit acerrima cum gente illa importuna et nomini Christiano infestissima, tamen etiam de novo in Pannonia studio erigendo cogitat, et nisi cavetis, praeclara quadam ingenia vobis eripiet. Lodo. Utinam dies illa cito illa adventet, qua Romanorum regem imperatoremque ||

[39.v.] Matthiam videamus! Sic enim et patris, et sua ipsius merita deposcunt atque efflagitant; et quemadmodum super Matthim apostolatus sortem cecidisse novimus, ita de altero Matthia nobis sperare conceditur, fore aliquando ut ei sors imperatoria contingat, quod si, ut confidimus, evenerit, o qualem tunc ad Caesarem Matthiam orationem habebimus, cum in Italiam coronationis gratia proficiscetur! Tunc meum in Pannonios amorem omnes homines intelligent. Sig. Si te orantem, o Lodovice, Matthias audiret, maioribus, mihi crede, et honoribus et muneribus afficereris ab eo, quam ab Italis istis tuis, qui mihi tardiores et frigidiores videntur quam litterarum tuarum dignitas postulet; et certe curabo diligentissime, ut ad eius manus ||

[40.r.] disputatio haec nostra perveniat, ut eius maiestas intelligat se in Italia quoque habiturum ardentissimum praeconem rerum gestarum suarum. Lodo. Debemus quidem hoc facere omnes, quibus dicendi aut scribendi facultas data est, ut meritis laudibus afficiamus generoses principes (hanc enim potissimam mercedem virtus desiderat, gloriam) quod officium gratius esse consuevit, si ab iis fortasse praestatur, quibus maxime convenit quique aliquo pacto videantur obnoxii; quod mihi usu evenire et agnosco, et fateor. Nam si Pannonii propter eloquentiam Ferrariam colunt, debet Ferrariense ingenium et eloquim Pannonios colere et exornare. Itaque non desinet Carbo tuus fortissimum et sapientissimum regem Matthiam ||

[40.v.] cum dulci praesule Sigismundo suo in nominis immortalitate coniungere.